سؤال: فناوری شتاب‌دهنده‌ها در دنیای امروز چه جایگاهی دارند و نحوه‌ی آشنایی شما با شرکتی بهیار صنعت سپاهان چگونه بود؟
طور کلی منابع پرتو به دودسته تقسیم می‌شوند، دسته اول مواد پرتوزا هستند که خودشان پرتوزایی ذاتی دارند و با توجه به نوع تابش‌های مختلف و انرژی آن‌ها در کاربردهای مختلف صنعتی و پزشکی مورداستفاده قرار می‌گیرند. تعداد مواد پرتوزا با کاربرد صنعتی و پزشکی محدود و دارای تابش‌های مشخص و گستره انرژی محدود هستند. دسته دوم دستگاه‌های مولد پرتو هستند. یکی از مهم‌ترین انواع مولدهای پرتو شتاب‌دهنده‌ها هستند که می‌تواند ذرات مختلف را شتاب داده و پرتوهای مشخصی را در انرژی‌های وسیع تولید کنند. علیرغم خواص ویژه مواد پرتوزا و برخی از قابلت‌های منحصربه‌فرد آن‌ها، خیلی از محدودیت‌هایی که در مواد پرتوزا داریم در شتاب‌دهنده‌ها نداریم. شما در شتاب‌دهنده‌ها می‌توانید به انرژی‌های بسیار بالا دست‌یابید تا جایی که در بعضی از موارد چاره‌ای به‌جز استفاده از شتاب‌دهنده‌ها نداریم. در بحث شتاب‌دهنده‌ها هم در بخش پزشکی و هم در بخش صنعتی کاربرد این تجهیزات این‌قدر وسیع است که شاید برای افراد عادی جامعه قابل‌باور نباشد. بسیاری از فرایندهای تشخیصی، از طریق چنین دستگاه‌هایی انجام می‌شوند و قطعاً استفاده این تجهیزات در فعالیت‌های صلح‌آمیز بسیار حائز اهمیت است.
به‌صورت کلی وقتی دانشی در صنعت تولید می‌شود، پشت آن ماه‌ها تلاش و تحقیق صورت گرفته است. متخصصان مختلف سال‌های متمادی کار می‌کنند تا به یک محصول با تکنولوژی بالا دست پیدا کنند. از سوی دیگر یک‌نهاد مجوز دهنده در کشور نیز نیازمند شناخت کامل تجهیز، از ملاحظات طراحی تا استانداردهای ساخت و عملکردی خواهد بود. حال اگر قبلاً سابقه‌ای از تولید این دستگاه در کشور نباشد و بررسی و صدور مجوز آن مسبوق به سابقه نباشد، آن نهاد نیز نیازمند ایجاد زیرساخت‌های لازم و تهیه مقررات مرتبط برای انجام این پروسه خواهد بود. اینکه چه آزمون‌ها و استانداردهایی در طراحی و ساخت می‌بایست مدنظر قرار گیرد و درنهایت پس از ساخت باید مورد ارزیابی قرار گیرد و یا اینکه اگر قرار است خط تولید شکل بگیرد این خط با چه مشخصاتی در شرکت یا کارخانه باید مستقر شود و نهادهای ارزیاب در کشور کجا هستند و چه اقداماتی می‌بایست انجام دهند از دغدغه‌های اصلی در این حوزه می‌باشد.
آشنایی ما با شرکت بهیار صنعت در همین شرایط شکل گرفت. یکی از موضوعاتی که سال‌های اخیر در شرکت بهیار، با آن مواجه بودیم، اولین مراجعات برای گرفتن پروانه تولید شتاب‌دهنده‌ای بود که این شتاب‌دهنده در نوع خودش پیچیدگی بسیار زیادی داشت و از تکنولوژی بالایی برخوردار بود. در حوزه استانداردسازی و در صدور پروانه‌ی چنین دستگاهی تا آن زمان سابقه‌ای در کشور وجود نداشت و لذا قاعدتاً باید تیمی در این دفتر برای آن شکل می‌گرفت تا زیرساخت‌های لازم را فراهم کند.
در حوزه تجهیزات پرتو پزشکی درصورتی‌که اطمینان کامل به ساخت و عملکرد دستگاه وجود داشته باشد و به‌عبارت‌دیگر درصورتی‌که در طراحی و ساخت و همچنین ارزیابی کیفیت محصول استانداردهای مناسب و بروز بکار گرفته نشود، به همان اندازه می‌تواند مخاطره‌آمیز باشد و به‌جای درمان باعث ایجاد مشکلات جدی برای سلامت مردم و بیماران شود، در دستگاه‌های تشخیصی باعث تشخیص اشتباه و در حوزه درمان هم آسیب‌های غیرقابل‌جبران گردد.
یکی دیگر از ملاحظات مرتبط با منابع پرتو، نگرانی مردم در مواجهه با آن است. به‌هرحال همان‌قدر که این تکنولوژی می‌تواند مفید و کارآمد باشد، در برخی حوزه‌ها متأسفانه به خاطر اینکه هیچ احساسی از مخاطره آن وجود ندارد، مردم را نگران می‌کند و این موضوع می‌تواند تبعات ناخوشایندی برای تولیدات داخل ایجاد نماید. در حوزه صنعتی هم می‌تواند در کیفیت خروجی دستگاه و ایجاد خسارت‌های مالی و حتی سلامت گردد.
با توجه به اینکه شرکت بهیار چندین سال سابقه فعالیت داشت و تقریباً دستگاه شتاب‌دهنده را تولید کرده بود، انتظار داشت که مجوزهای لازم در مدت‌زمان کوتاهی اخذ کند اما در این‌طرف نیاز بود که تیم فنی لازم شکل بگیرد و اصول طراحی، استانداردهای مرتبط، ملاحظات ایمنی، روش‌های آزمون، ارزیاب‌های دارای صلاحیت، آزمایشگاه‌های واجد شرایط و صلاحیت برای انجام آزمون‌ها و مقررات مربوطه و بسیاری از مسائل دیگر تعیین تکلیف می‌شد. شاید در ابتدا فشارهای بسیاری هم بود که این کار در بازه کوتاهی انجام شود اما به دلیل اینکه مقدمات کار آماده نبود و ریسک‌های متعددی وجود داشت که باید به آن توجه می‌کردیم که البته از وظایف محوله ما بر اساس قانون بود، کار کمی طولانی‌تر از انتظار شرکت شد. در این خصوص بلافاصله تیمی را تشکیل دادیم، نهادهای مرتبط را شناسایی کردیم و با دوستان شرکت جلسات متعددی برگزار کردیم. باوجود اختلاف‌های متعدد در مورد استانداردها و نحوه اجرای آن‌ها به‌هرحال این پروسه به‌سختی طی شد و فکر می‌کنم چندین ماه طول کشید تا توانستیم سیستمی را استقرار بدهیم که بتوانیم محصول تولید شده را ارزیابی کنیم.
سؤال: تا قبل از ساخته شدن این دستگاه در داخل کشور، استاندارد دستگاه‌های خارجی به چه شکلی بوده است؟
دستگاه‌های خارجی بر اساس استانداردهای بین‌المللی در کشورهای خودشان مورد ارزیابی قرار می‌گیرند و گواهی کیفیت محصول معتبر را از نهاد مربوطه دریافت می‌کند و بعد وارد کشور می‌شوند.
در این شرایط برای محصولی که در داخل تولید می‌شود دو راهکار مطرح است. یک راهکار ساده این بود که تولیدکننده جهت اخذ گواهی سراغ نهادهای خارجی صدور گواهی کیفیت محصول و انطباق با استاندارد معتبر برود، اما به خاطر شرایط خاص کشور و تحریم‌های ظالمانه این موضوع امکان‌پذیر نبود. راهکار دوم این بود که این اتفاق در داخل رخ دهد. به سراغ داخل آمدیم و دیدیم نه استاندارد مدونی وجود دارد، نه آزمایشگاه‌های لازم و نه ابزارهای لازم وجود دارد. پس چه باید کرد؟ این محصولات به لحاظ نیاز کشور دارای اهمیت بالایی است و در حوزه سلامت بسیار مؤثر است ولی بدون اطمینان از کیفیت محصول تولیدشده به همان میزان می‌تواند مخاطره‌آمیز باشد و در نظر گرفتن این ملاحظات نمی‌توان این محصول را وارد بازار کرد. رویه‌ای که پیش گرفتیم این بود که زیرساخت‌های لازم را در کشور ایجاد کنیم، اما این موضوع دارای فرایندی طولانی و بخش‌های زیادی از آن، خارج از حوزه وظایف و اختیارات ما بود. سازمان ملی استاندارد، وزارت بهداشت و … هرکدام وظیفه‌هایی دارند و باید بعضی آزمایشگاه‌ها و ابزارها نیز در کشور مهیا و تجهیز شوند. در این موضوع ورود کردیم و توانستیم در زمان کوتاهی با همکاری شرکت، استانداردهایی را تدوین کنیم. آزمون‌ها شناسایی شد، دستورالعمل‌ها نوشته شد، کارگروه‌های کارشناسی تشکیل شد و آزمون‌ها یک‌به‌یک روی دستگاه انجام شد و خدا را شکر مشکلی نبود و گزارش‌ها نتایج مثبتی را نشان می‌دادند و اگر درجایی مشکلی بود خیلی سریع اصلاح می‌شد و دوباره آزمون انجام می‌شد. قاعدتاً زمانی که شما در یک موضوع پیشرو هستید، تمام سختی‌ها و مشکلات را باید هموار کنید. این موضوع با صرف هزینه و وقت امکان‌پذیر است. قاعدتاً چون شرکت بهیار، اولین شرکت در این حوزه بود، تمام این زحمات بر دوش او بود.
یکی از موضوعات حائز اهمیت در رابطه با تولیدات داخل این است که جهت توسعه و رونق تولید به‌ویژه تولیدات تکنولوژی بالا می‌بایست پشتیبانی‌های ویژه‌ای از سمت دولت‌مردان صورت پذیرد. وقتی یک تکنولوژی در سطح بالا برای اولین بار تولید می‌شود، با توجه به سوابق محدود آن در کشور، علیرغم تمام تلاش‌هایی که صورت می‌گیرد این احتمال وجود دارد که از کیفیت لازم برخوردار نبوده و یا در مرور زمان پایداری لازم و یا انتظاراتی که از سیستم می‌رود محقق نگردد و این مسئله می‌تواند در مواردی باعث آسیب انسانی و یا مادی گردد. این موضوع روند عادی پیشرفت و توسعه تکنولوژی در هر کشوری که به سطح بالایی دست یافته می‌باشد، لذا اگر در کشور شعارهایی در خصوص پشتیبانی از تولید داخل داده می‌شود می‌بایست همراه با پذیرش ریسک‌های آن باشد.
البته این بدین معنی نیست که در تولیدات، استانداردهای لازم رعایت نگردد، به‌عنوان‌مثال وقتی یک کارخانه در کشور، اولین خودروی داخلی را تولید می‌کند؛ شما نباید انتظار کیفیتی در حد خودروهای تراز اول جهان نظیر بی‌ام و یا بنز را داشته باشید. قطعاً ابتدا این تولیدات سطح کیفیت پایین‌تری دارد و در صورت وجود برنامه تحقیق و توسعه صحیح در نسخه‌های بعدی کیفیت ارتقاءیافته تا به سطح قابل‌قبول برسد. ممکن است خودروی اولیه تولیدشده علیرغم داشتن استانداردهای حداقلی خودروی خیلی ایمنی هم نباشد ولی به‌هرحال دولت این را می‌پذیرد و با پشتیبانی از تولیدکننده پیش می‌رود تا در روندی مشخص فرصت لازم جهت بلوغ به آن تکنولوژی بدهد.
قاعدتاً این سیاست در حوزه تولیدات با تکنولوژی بالا هم باید با جدیت بیشتری شکل بگیرد. بدین معنی که اگر در کشور دستگاهی تولید می‌شود که از تکنولوژی بالا و روز دنیا برخوردار است و در حوزه سلامت مردم ورود دارد و به‌کارگیری آن از درجه اهمیت بالایی برخوردار است، باید ریسک‌های مرتبط با آن‌هم موردپذیرش قرار بگیرد. اینکه ما بخواهیم در مرحله اول بهترین سیستم و با بهترین کیفیت را داشته باشیم قاعدتاً چالش‌برانگیز است و نمی‌توان انتظار داشت که یک‌نهاد به‌تنهایی تمامی جنبه‌های آن را مدیریت کند و یا مسئولیت آن را بپذیرد.
در خصوص شرکت بهیار و موضوعات مرتبط با بحث تولید، ما با تمام این چالش‌ها مواجه بودیم. اگر اتفاقی می‌افتاد هیچ‌کسی در کشور نبود تا مسئولیت آن را بپذیرد. موضوع مهم‌تری که وجود داشت این بود که بسیاری از آزمایشگاه‌ها و تجهیزاتی که ما نیاز داشتیم تا آزمون را انجام دهیم در کشور وجود نداشت و ایجاد آن توسط بخش خصوصی هیچ صرفه اقتصادی نداشت؛ زیرا موارد استفاده آن بسیار محدود است و از طرف دیگر سرمایه زیادی نیاز داشت. در چنین مواردی ما نباید از شرکت انتظار داشته باشیم که برای انجام یک تست، میلیاردها تومان هزینه کند و پس‌ازآن به هیچ کار نیاید. اصولاً نهادهای مختلف در کشور باید به این موضوعات نگاه داشته و در سطوح بالا حل‌وفصل شود. به‌هرحال در حوزه برخی تجهیزات ویژه دارای تکنولوژی خاص و بالا که تولیدات آن‌هم محدود است، این زیرساخت‌ها و ابزارها می‌بایست تهیه گردد و به نظر من گذاشتن این کار روی دوش بخش خصوصی، توجیه‌پذیر نیست.
سؤال: مسیر تولید، مسیری است که مستلزم پیموده شدن یک‌راه است، یعنی این‌طور نیست که همان ابتدا بتوان به محصول رسید، اگر به دنبال رونق پیدا کردن مسئله تولید در کشور هستیم، نهادهای ذی‌ربط نیز باید متوجه الزامات پیموده شدن این مسیر باشند وگرنه هیچ‌وقت به محصول فناورانه دست پیدا نخواهیم کرد.
در کشور هر سازمانی مأموریت و وظایف خودش را دارد. اصولاً اگر شرکت‌ها به سمت یک فناوری می‌روند باید زیرساخت‌های استانداردسازی و انجام آزمون‌های آن در نهادهای مسئول این امر مدیریت گردد. در فضای تولید سازمان ملی استاندارد، وزارت صمت، معاونت علمی فناوری ریاست‌جمهوری و صندوق‌های مختلف وجود دارند که می‌بایست ایجاد زیرساخت‌های لازم را متناسب با شاخص‌هایی مثل صرفه اقتصادی و… به بخش خصوصی و یا دولتی بسپارند تا در زمان مقرر آماده شود، در غیراین‌صورت این امر به‌سادگی محقق نخواهد شد.
یکی از چالش‌های ما با شرکت همین بود. همان‌طور که گفته شد استانداردهای لازم تهیه شده بود و آزمون‌هایی برای ارزیابی انطباق با استانداردها باید انجام می‌شد ولی زیرساخت‌های لازم آن در کشور وجود نداشت، این چالشی است که همچنان نیز وجود دارد. در این خصوص بعضی از موارد را خود شرکت ساخت و تهیه کرد، در مواردی هم آزمایشگاه‌های بیرونی با توانمندی لازم پیدا شد و یا تجهیز شد و مواردی نیز همچنان بلاتکلیف مانده است. بر این اساس در بحث تولید این تجهیزات، مشکلات زیادی وجود داشت به‌ویژه که شرکت بهیار اولین شرکت تولیدکننده دستگاه شتاب‌دهنده بود و قاعدتاً تمام این موضوعاتی که گفتم را با آن مواجه می‌شدیم و باید آن را حل می‌کردیم.
به‌هرحال خبر خوب این است که با تمام سختی‌ها توانستیم این مشکلات را یکی پس از دیگری پشت سر بگذاریم و با کمک یکی از مراکز پشتیبان و متخصص در این حوزه به نام پژوهشکده دستگاه‌های پیشرفته، اغلب مسائل را به نتیجه برسانیم، به شکلی که در حال حاضر فکر می‌کنم اگر شما در این حوزه درخواستی داشته باشید چه ازلحاظ استانداردها، آزمون‌ها و دستورالعمل‌ها در زمان بسیار کوتاهی با مستندات و پشتیبانی‌های لازم در کشور قابل انجام است که این اتفاق در کشور، اتفاق بزرگی است.
به نظر من یکی از اتفاقات خوبی که رخ داد این بود که جریان استانداردسازی و ارزیابی کیفیت محصولات در کشور با این موضوع کلید خورد و به‌خوبی هم پیش رفت و الآن هم در نقطه‌ای قرار داریم که می‌توانیم بگوییم به لحاظ فنی این آمادگی را داریم که تولید استاندارد و ارزیابی هر تجهیز دیگری را در زمان کوتاهی به‌صورت ساختارمند انجام دهیم. در همین دو سه سال پس از شرکت بهیار، درخواست‌های متعدد دیگری به ما ارجاع شده است که در حال طی همین چهارچوب‌ها هستند. تقریباً می‌توان گفت ما بسیاری از موضوعات مرتبط با تولید را به عینه تجربه کردیم و بازخورد این تجربه‌ها در ضوابط ما نیز منعکس شد و ضوابط ما بر اساس آن کاملاً بازنگری شد.
سؤال: در حال حاضر وضعیت دستگاه چگونه است؟
از مزیت‌های مراجعه به نهادهای مجوز دهنده و یا تائید کننده محصولات آن است که در طی اخذ مجوز، ارزیابی کیفی و کمی از محصول انجام و آزمون‌های انطباق نیز صورت می‌گیرد که شاید با توجه به ارزیابی محصولات سایر شرکت‌ها، می‌توانیم به‌خوبی از عملکرد دستگاه آگاه باشیم و به شرکت‌ها کمک کنیم و حتی از روی نتایج آزمون‌ها، می‌توانیم کیفیت‌ها را بسنجیم. البته لازم به ذکر است که استانداردها، حداقل‌های ایمنی و کیفیت یک محصول هستند و بازخورد اصلی محصولاتی که تولید می‌شود را می‌بایست در مرور زمان از بازار و مصرف‌کنندگان آن گرفت. این محصول استانداردهایی که مدنظر ما بوده است را پاس کرده است البته به غیر مورد خاصی که هنوز ظرفیت انجام آزمون مرتبط در کشور فراهم نشده است و در موارد ارزیابی‌شده کیفیت لازم را داشته است، ولی به لحاظ کیفیت کاربری باید بهره‌برداری که از آن استفاده می‌کند به‌مرور به شما بازخوردهای لازم را ارائه کند، به‌خصوص بهره‌برداری که نمونه خارجی آن را نیز دارد و با دستگاه‌های متنوعی کار کرده است.
نکته بسیار مهمی وجود دارد، اینکه محصول بومی، پشتیبانی بومی دارد و کاملاً در دسترس است، زیرا دوستانی که در این حوزه کار می‌کنند با یک صنعت تکنولوژی بالا در دنیا رقابت می‌کنند و باید برای حفظ خودشان پشتیبانی مناسب ارائه کنند ولی در دستگاه‌های خارجی این کار بدین شکل و با این سرعت کمی سخت خواهد بود.
سؤال: به نظر می‌رسد باید فراتر از محصول به این حوزه نگاه کرد یعنی باید بتوانیم به آینده آن توجه ویژه‌ای کنیم.
اگر تولیدکننده نگاه صرفاً اقتصادی داشته باشد محصولات به کیفیت لازم نخواهند رسید. در این مورد محصولات مشابه در کشور زیاد داریم که دچار چنین رکود کیفیتی شده‌اند، ولی اگر رویکرد به معنای واقعی تولید محصولی بومی و باکیفیت ولو با حاشیه سود کمتر باشد؛ قطعاً ساختار درون شرکت متفاوت خواهد بود و فضای تحقیق و توسعه و توجه به رفع مشکلات دستگاه متفاوت‌تر خواهد بود. در خصوص تولیدات شرکت، دیدیم که به‌سرعت اصلاحات انجام می‌شد و به‌روزرسانی‌ها انجام می‌شد. اگر این کارها انجام نشود از بازار خارج می‌شود، ما نمونه‌های آن را قبلاً در کشور تجربه کرده‌ایم و با ورود یک محصول خارجی با توجه به پشتیبانی‌های نامناسب محصول داخلی، تولید داخل کنار گذاشته شد و از محصول خارجی استفاده شد.
البته ما یک مسئله فرهنگی هم در جامعه داریم و آن این است که محصول داخلی را به‌سختی می‌پذیرند. در این شرایط، رقابت شما با شرکت‌های با سابقه چندین ساله، بسیار دشوار می‌شود که مستقل از بحث ساخت آن است.
سؤال: موتور تولید در کشور در حال تغییرات ویژه‌ای است و درحال‌حرکت‌کردن‌است. به نظر شما در آینده، آرایش بخش‌های مختلف باید چگونه باشد تا سرعت موتور تولید سریع‌تر شود؟
بنده نگاه شخصی خودم را می‌گویم. شاید در این بازه زمانی با توجه به محدودیت‌ها و تحریم‌ها، فضای تولید در کشور ما شکل‌گرفته و توسعه پیداکرده است. البته بازار آن‌هم وجود داشته است؛ اما یک اتفاق دیگری هم افتاد، اینکه یک خودباوری در کشور رخ داد که خیلی‌ها احساس کردند ما می‌توانیم هر محصولی را تولید کنیم حتی آخرین تکنولوژی‌های روز دنیا را و این نقطه عطفی در تولید محصولات در این حوزه گردید. طی بازدیدی که از شرکت داشتم به نظر بنده یکی از نقاط قوت شرکت بهیار صنعت این بود که در آنجا چیزی به نام دست‌نیافتنی وجود ندارد. کافی است یک تجهیزی روی میز شرکت بیاید و بدون اینکه شکی داشته باشند آن را از صفر تا صد می‌سازند. این اتفاق مهمی است، این باعث می‌شود که ترس‌ها کنار برود؛ اما آیا این فضا می‌تواند ادامه پیدا کند؟
به نظر من به چند عامل بستگی دارد. شاید مهم‌ترین آن، روش حمایتی است که دولت می‌تواند از تولیدکنندگان داشته باشد، به شکلی که حتی اگر در آینده هزینه ساخت این تجهیزات قابل‌رقابت با نمونه خارجی نباشد این تولید بتواند ادامه پیدا کند؛ اما برای اینکه تولیدکننده بتواند خودش را در این فضا و رقابت حفظ کند اولاً باید به‌صورت مداوم کیفیت تولیدات خودش را افزایش دهد و مدام به سمت کسب اعتماد در بازار حرکت کند. در کنار آن دولت هم باید سیاست‌های مناسب را بکار گیرد که هم حقوق مصرف‌کننده تأمین شود و هم از تولیدکننده حمایت کند تا حیات تولید ادامه پیدا کند و مصرف‌کننده نیز از محصول باکیفیت بهره ببرد.
پس در هر دو وجه هم باید دولت و هم تولیدکننده کارهای لازم را انجام دهد. کار دیگر این است که دولت باید به سمت محدودیت واردات محصولات با کیفیت پایین‌تر نسبت به تولیدات داخل برود.
تولیدات تکنولوژی بالا می‌تواند قدرت، امنیت، اقتدار و استقلال ما را تأمین و تضمین کند. من امیدوار هستم که این نهضت در کشور ادامه پیدا کند، البته به نظر من الآن شرکت‌ها به‌صورت جسورانه در حوزه پرتویی در حال حرکت هستند و هر چیزی که نیاز بازار باشد را به‌راحتی تولید می‌کنند. حتی اگر بخش‌هایی از آن را از خارج وارد کنند بازهم به‌سرعت به سمت بومی‌سازی آن حرکت می‌کنند تا در تولیدات بعدی میزان بومی‌سازی را افزایش دهند.
به‌طورکلی هر زمان صنعتی نوپا است و به‌تازگی می‌خواهد شکل بگیرد باید در ابتدای کار حمایت ویژه‌ای از آن بشود. در غیراین‌صورت کسی نمی‌تواند در ابتدا با محصولات به‌روز دنیا رقابت کند. شما باید این فرصت را داشته باشید تا به آن‌ها برسید و در ادامه بازار آزاد و رقابتی شود. یکی از بهترین راه‌های ارتقای کیفیت وجود رقابت است ولی نه رقابت نابرابر بلکه رقابت معقول و حساب‌شده.
سؤال: اگر نکته‌ای باقی مانده است که ذکر آن را لازم می‌دانید، بفرمایید.
وقتی من از شرکت بازدید کردم نکات بسیار جالبی دیدم و برخی موضوعات برایم بسیار جالب و گاهاً غیرقابل‌باور بود. کارکنان متعدد با بازه‌های سنی مختلف، کارگاه‌های متعدد و متنوع، در آنجا فقط کافی بود شما به یک‌چیزی فکر کنید و در کمتر از مدت کوتاهی می‌توانستید آن را خلق کنید که این اتفاق، اتفاق بزرگی است. سیستمی که توانسته است همه را کنار هم نگه دارد، خودباوری را در همه القاء نماید و اولویت آن‌ها انجام کاری مناسب و باکیفیت در کشور است. قاعدتاً این مسیر سختی‌های خودش را دارد ولی به نظر من بسیار باعث افتخار ماست و امیدواریم شرکت‌های دیگری نیز به همین شکل به وجود بیایند و بتوانند اتفاق‌های بزرگی را در کشور رقم بزنند.
این نکته را به هر نهادی که همانند ما وظیفه صدور مجوزها و تأییدیه‌ها را بر عهده دارند توصیه می‌کنم که در فرایند صدور مجوزها با نگرشی مثبت نسبت به توانمندی داخلی نگاه شود و تسهیل و تسریع را در اقدامات در دستور کار قرار دهند، از سوی دیگر تولیدکننده‌ها نیز این موضوع را مدنظر قرار دهند که همین بحث‌های کارشناسی، استانداردها، آزمون‌ها و روش‌های ارزیابی که در نهاد مجوز دهنده صورت می‌گیرد باعث اصلاحاتی مثبت در محصول و افزایش کارایی و کیفیت آن می‌گردد و لذا می‌توان به این‌ها نگاه فرصت‌گونه داشت. از آن‌طرف هم ما نیز باید حواسمان باشد که به شکلی عمل کنیم که سنگ‌اندازی در مسیر تولید رخ ندهد بلکه بتوان در مسیر درست و با اصول درست حرکت کرد. اگر این اتفاق بیافتد هم ما به وظیفه خودمان عمل کرده‌ایم و هم تولیدکننده به اهداف خودش می‌رسد و هم کشور از نتایج آن بهره‌مند خواهد شد. واقعاً حیف است که کشوری با این‌همه منابع و استعداد نتواند به شکلی پیش برود که در اقتصاد و تولیدات در دنیا حرفی برای گفتن نداشته باشیم.
به نظر من وقت آن رسیده است که این اتفاق بیافتد. من مطمئن هستم که اگر فضا باز شود و دسترسی‌ها برای صادرات شکل بگیرد ما می‌توانیم تولیدات بسیار خوبی را به دنیا معرفی کنیم و جایگاه مناسبی در خیلی از حوزه‌ها کسب کنیم.